Geschiedenis van de Joodse monumenten van Middelburg:
Omstreeks 1600 vestigden zich Joodse vluchtelingen in Middelburg. De eersten waren Sefardische Joden wier families oorspronkelijk afkomstig waren uit Spanje en Portugal. Omstreeks 1640 kwamen zij voor hun godsdienstoefeningen bij elkaar in het huis van de familie (de) Pinto aan de Rouaanse Kaai. Zij hadden zelfs een eigen rabbijn, Jacob Juda Templo Leon. In 1655 mochten zij van de Middelburgse overheid een eigen begraafplaats inrichten die tot 1721 in gebruik geweest is. Deze begraafplaats is gelegen aan de Jodengang te Middelburg en werd in 1998 gerestaureerd. De meeste Sefardische Joden vertrokken al voor 1700 naar Amsterdam dat in de 17-de eeuw een belangrijk Joods centrum werd.
Omstreeks 1650 kwamen Joodse vluchtelingen uit Midden- en Oost-Europa naar Nederland, zogenaamde Asjkenazische Joden. Zij hadden een heel andere culturele achtergrond dan de Sefardische Joden en spraken een andere taal, het Jiddisj. Hun gemeenschap in Middelburg groeide snel en zij kregen in 1705 toestemming om een eigen begraafplaats te stichten, aan de Walensingel, en een eigen synagoge, in de Herenstraat. De begraafplaats aan de Walensingel is nu nog steeds in gebruik.
De synagoge van Middelburg, gebouwd in 1705, was de eerste synagoge die in ons land, buiten Amsterdam, werd gebouwd. In 1942 werd de synagoge door de Duitsers in beslag genomen en bij de bevrijding van Walcheren, in november 1944, werd de synagoge getroffen door een Engelse granaat en grotendeels verwoest. Hierna verviel het gebouw tot een ruïne waarvan in 1987 nog slechts enkele muurresten overeind stonden.
In 1987 werd de Stichting Synagoge Middelburg opgericht, een interconfessionele stichting waarin Joden en niet-Joden samenwerken, met als belangrijkste doelstelling de restauratie van de synagoge. In 1991 werd de ruïne eigendom van de stichting en met behulp van de Gemeente Middelburg, de Provincie Zeeland, de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, vele andere stichtingen, fondsen en donateurs werd de synagoge in 1994 gerestaureerd. Sindsdien wordt de synagoge door de Joodse Gemeente Zeeland gebruikt als synagoge terwijl de Stichting Synagoge Middelburg in de synagoge kleinschalige culturele activiteiten verzorgt. Naast deze culturele activiteiten wordt in de synagoge voorlichting gegeven over Jodendom aan scholieren, catechisanten en andere belangstellenden. De stichting is eigenaar van de synagoge en beheert en onderhoudt de synagoge.
—–
Geschiedenis, over de Stichting Synagoge Middelburg
Nadat de stichting in 1987 was opgericht was de eerste doelstelling de restauratie / herbouw van de synagoge. De fondswerving werd bemoeilijkt doordat aanvankelijk de monumentenstatus van de synagoge werd betwist omdat alleen de muren nog maar overeind stonden. Nadat zelfs de Raad van State in dit geschil betrokken werd, werd uiteindelijk de ruïne als monument erkend waardoor subsidiëring door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg mogelijk werd. Behalve het doorlopen van de ambtelijke procedures was de fondswerving een zaak die alle aandacht van het bestuur vergde.Een belangrijk aandeel in de fondswerving hadden de honderden donateurs die de stichting financieel ondersteunden.
Na restauratie van de synagoge bleef fondswerving voor het onderhoud noodzakelijk maar spoedig diende zich een nieuwe taak aan, de ontvangst van geinteresseerden zoals groepen leerlingen en kerkelijke groepen. Tijdens deze ontvangsten en op open dagen wordt door vrijwilligers voorlichting gegeven over de synagoge en over de Joodse godsdienst en traditie. Deze voorlichting vormt nu een belangrijke taak van bestuur en vrijwilligers.
Teneinde belangstelling te wekken voor de restauratie van de synagoge en de Joodse begraafplaatsen werd vanaf 1987 bewust publiciteit gezocht door in de Wandelkerk of in de Zeeuwse Bibliotheek tentoonstellingen in te richten. Hierbij verleende het Joods Historisch Museum te Amsterdam de noodzakelijke hulp. Ook werden in lokale periodieken artikelen gepubliceerd over de synagoge en de Joodse begraafplaatsen. Enkele van deze artikelen zijn overgenomen in het boekje De Sjoel van Zeeland isbn 90-74576-08-7, waarin een beschrijving is opgenomen van de synagoge en van de Portugees-Joodse begraafplaats, het oudste Joodse monument van Middelburg. Het eerste exemplaar van dit boekje werd bij de ingebruikneming van de synagoge in ontvangst genomen door Jacques Wallage in de Burgerzaal van het Stadhuis van Middelburg. Het betoog Minderheden tussen aanpassing en emancipatie dat Jacques Wallage hierbij hield werd gepubliceerd in het Zeeuws Tijdschrift, juni 1995.
Ook na voltooiing van de synagoge dienden zich nieuwe activiteiten aan.
Zo werd het initiatief genomen voor de restauratie van de bovengenoemde Portugese-Joodse begraafplaats, daterend van 1655. Deze restauratie werd in 1998 voltooid. Voor de restauratie van de beide Middelburgs-Joodse begraafplaatsen werd een aparte stichting opgericht, de Stichting tot Beheer en Behoud van Joodse begraafplaatsen in Zeeland. In 2009 werd de restauratie van de Asjkenazische begraafplaats aan de Walensingel voltooid. Deze begraafplaats werd beschreven in Walacria no 6, ISBN 90-72146-28-X
Een ander project dat met succes werd afgerond was de postume uitgave van het boek Anafiem Gedoeiem, isbn 90-5235-151-1, in december 2000. Het door J.H.Coppenhagen verzamelde materiaal, bestaande uit gegevens over vermoorde Nederlands-Joodse artsen, werd bewerkt en aangevuld door Prof.Dr.Mart van Lieburg, bibliothecaris van de KNMG. De presentatie van het boek vond plaats in de Middelburgse synagoge in december 2000 waarbij het eerste exemplaar, namens mevrouw Borst-Eilers, in ontvangst werd genomen door Dick Dolman, oud voorzitter van de Tweede Kamer. Subsidies werden verleend door het Ministerie van VWS, de KNMG, VVAA, de AO-artsenverzekeringen en de Congregation Beth Israel, New Jersey, USA.
Ter gelegenheid van het 300-jarig bestaan van de synagoge in 2005 werd in de Zeeuwse Bibliotheek een symposium georganiseerd, Nieuwe Nederlanders, toen en nu. De onderliggende vraag hierbij was of uit de geschiedenis van toen lessen kunnen worden getrokken voor het heden. Bijdragen van o.a. Mr.E.Numan, Raadsheer van de Hoge Raad der Nederlanden, Prof.Dr R.G.Fuks-Mansfeld, historica en Joan Ferrier, directeur van E-Quality, werden opgenomen in het Tijdschrift van het Kon.Zeeuws Genootschap der Wetenschappen, isbn 0927-1279.
In het Zeeuws Archief werd in 2006 / 2007 een tentoonstelling ingericht over Menasseh ben Israel, de rabbijn die in Middelburg in 1657 is overleden. Deze Menasseh onderhandelde met Cromwell over de toelating van Joden in Engeland. Hij wordt beschouwd als de Founding Father van het Angelsaksische Jodendom. Deze tentoonstelling, waarbij de Stichting Synagoge Middelburg nauw betrokken was, werd geopend door Mr.J Schouwenaar, toenmalig burgemeester van Middelburg.
In het jaar van het Religieus Erfgoed, 2008, werd door de stichting in de Nieuwe Kerk te Middelburg een psalmenconcert georganiseerd waaraan zowel een kerkelijk koor als het Amsterdams Synagogaal Koor aan deelnamen. De onderliggende gedachte was dat religieus erfgoed niet alleen bestaat uit stenen, kerken, kloosters en synagogen, maar dat ook religieuze muziek deel uitmaakt van het religieus erfgoed.
In 2012 werd in de hal van het Middelburgse station een bronzen plaquette geplaats ter herinnering aan de deportatie van de Middelburgse Joden in 1942. Dit was een initiatief van Mr.J.J.van der Weel, oud wethouder van de Gemeente Middelburg en oud-voorzitter van het Nederlandse Rode Kruis, die de stichting hierbij actief heeft betrokken. De plaatsing van de plaquette werd mogelijk gemaakt door financiele steun van de Provincie Zeeland, de Gemeente Middelburg en de Stichting Synagoge Middelburg.
In 2014 werd aandacht besteed aan Etty Hillesum, de schrijfster die in 1914 in Middelburg werd geboren en in 1943 in Auschwitz werd vermoord. De jaarlijkse tentoonstelling in synagoge en Wandelkerk was aan haar gewijd. Bij de inrichting van de tentoonstelling kregen wij de hulp van Prof.Dr.Klaas Smelik, directeur van het internationaal bekende Etty Hillesum Onderzoek Centrum, EHOC, een instituut van de Universiteit van Gent. Na afloop van de tentoonstelling werd de mogelijkheid geopperd het EHOC in Middelburg te vestigen, immers de geboortestad van Etty Hillesum. Per 1 oktober 2015 is het EHOC gevestigd in het Zeeuws Archief. Bij dit initiatief was de Stichting Synagoge Middelburg nauw betrokken.
Het EHOC is sinds juni 2022 gevestigd in het geboortehuis van Etty Hillesum aan het Molenwater te Middelburg en is nu een onderdeel van de Stichting het Etty Hillesum Huis.